Iskorištavanje i manipulacija informacijama postoje mnogo prije nego što je moderno novinarstvo postavilo standarde koje vijesti definišu kao formu koja se zasniva na posebnim pravilima integriteta.
Rani primjer imamo još u antičkom Rimu, kada je Marko Antonije upoznao Kleopatru, a njegov politički suparnik Oktavijan protiv njega pokrenuo kampanju blaćenja kratkim i oštrim parolama napisanim na novčićima, u stilu arhaičnih tvitova. Rodonačelnik kasnije naširoko prihvaćene discipline postao je prvi rimski car i lažne vijesti su omogućile Oktavijanu da hakuje sistem rimske republike jednom za svagda.
U 21. vijeku, međutim, svjedočimo nikada ranije viđenom nivou upotrebe informacija kao oružja. Moćne nove tehnologije pojednostavljuju manipulaciju i izmišljanje sadržaja, dok društvene mreže dramatično pojačavaju neistinitosti koje izmišljaju države, populistički političari i nepoštene korporacije, jer omogućavaju da ih dijele nekritičke publike.
Te platforme su postale plodno tle za kompjutersku propagandu, trolovanje i vojske trolova, marionetske mreže i tzv. “spoofere”. Tu je i u nastanak profiterskih “farmi trolova” u periodu oko izbora, kada komentari ispod tekstova - što na portalima, što na društvenim mrežama - prerastaju u bojno polje suprotstavljenih opcija.
”Fenomen dezinformacija i lažnih vijesti predstavlja jedan od osnovnih problema današnje medijske kulture i prisutan je na svim nivoima medijske distribucije - od štampe i tradicionalnih elektronskih medija do interneta i društvenih medija. Evolucija ovog fenomena je dovela do toga da ga danas posmatramo i kao opšte mjesto medijske industrije koje nužno vezujemo i za potrebu medijskog obrazovanja, odnosno medijskog opismenjavanja”, smatra Vuk Vuković, producent i profesor Univerziteta Crne Gore.
Globalne digitalne kompanije, kao što su Gugl, Fejsbuk, Linkedin, Instagram i Tviter, smatraju stručnjaci, trebalo bi da osiguraju da manji alternativni izvori vijesti nisu zahvaćeni njihovim čišćenjem i uticajem. Sve to jer su klasični mediji već uveliko ugroženi novim platformama velikih digitalnih kompanija, ali i zato jer je realna opasnost da u skorijoj budućnosti tehnološki internet divovi odlučuju, odnosno kontrolišu koje će vijesti dolaziti do nas.
”Velike korporacije već učestvuju u procesu selekcije informacija koje su nam dostupne i vidljive. Pitanje funkcionisanja algoritama je jedna od vodećih dilema debate o uticajima društvenih medija. S jedne strane, neke mreže, kao npr. Facebook, imaju timove za sprečavanje širenja lažnih informacija i mi, kao korisnici, dobijamo upozorenje da je određeni sadržaj označena kao fakenews. Međutim, svi ti mediji funkcionišu kao biznis korporacije, a ne kao medijske industrije, a samim tim pravno ni ne odgovaraju za sadržaj niti podliježu pod okvir medijske legislative. Dakle, proces je već vrlo kontrolisan, a mi kao publika smo na tržištu i pod jakim uticajem kreatora algoritama s jedne, i kapitala, s druge strane”, ističe Vuković.
Digitalna revolucija u svijetu otvara pitanje novog definisanja pojma stvarnosti, odnosno onoga što obično nazivamo istinom i laži (obmanom).
Istina, naravno, nikada nije bila jednoznačna niti je imala opšti jednoglasno prihvaćen karakter nego tek vremenski i geografski ograničen, oduvijek je bilo različitih tumačenja stvarnosti, tek je manji broj nepobitnih činjenica, a i sama stvarnost u ljudskoj istoriji, kako to tumače filozofija i nauka, ima promjenljiv karakter.
Suštinski, naglašava Vuković, riječ je o povjerenju koje imamo u producenta informacije ili medijskog sadržaja pa je bilo lakše govoriti o većem stepenu povjerenja u tradicionalne medije.
”Danas producent informacije može biti bilo ko, posebno na društvenim medijima - bez činjenica, cjelovitosti informacije ili njene svrsishodnosti, dakle - bez odgovornosti. Problem se pojačava u trenutku kada takva informacija i tradicionalnim medijima postane izvor, čime joj se daju elementi istine - pa je dalje skoro nemoguće zaustaviti dezinformaciju ili lažnu vijest. Međutim, ne treba zanemariti da tradicionalni mediji - učitavanjem vrijednosti u određene informacije i činjenice, upisivanjem emotivnog sadržaja i interpretacijom takođe doprinose relativizaciji istinitog izvještavanja. Razumljivo je da danas imamo potpuno nesnađenu publiku, odnosno potpuno zbunjenog korisnika medijskih sadržaja koji u mnoštvu akumuliranog materijala treba da ‘izabere’ onaj koji mu daje istinu ili bar njene djeliće. Odgovor, nažalost, ne daju samo zvanični programi medijske pismenosti, već i kolektivno iskustvo ‘trošenja’ sadržaja gdje se danas već spontano, na dnevnom nivou, pitamo - ma ko zna je li ovo istina”, navodi Vuković.
Tim pitanjem bavi se i Raskirnkavanje.me, platforma Centra za demokratsku tranziciju (CDT), kojoj su primarni ciljevi “suprotstavljanje medijskim manipulacijama, povećanje kvaliteta sadržaja medija, medijske pismenosti čitalaca i poštovanja profesionalnih standarda na medijskoj sceni”.
”Kroz rad Raskrinkavanja stalno dobijamo potvrdu da je većina rasprostranjenih dezinformacija u Crnu Goru ‘uvezena’, i to najčešće preuzimanjem sa društvenih medija, ili medija iz Srbije i Rusije (naročito kad je u pitanju agresija na Ukrajinu), kaže Milica Kovačević programska direktorica CDT-a.
Manji dio dezinfiormacija, prema riječima Kovačević, proizvodi se u Crnoj Gori, i to najčešće kao rezultat političke pristrasnosti medija.
”Preuzimanje uvoznih dezinformacija je nekad svjesno i namjerno, u cilju dezinformisanja i propagande, ali je često i rezultat nedovoljne profesionalne pažnje i nekritičkog prenošenja izvora bez adekvatne novinarske provjere”, ukazuje Kovačević.
Ona posebno problematizuje uticaj dezinformacija sa društvenih mreža na formiranje stavova građana, navodeći da je ogroman.
”To je postalo posebno očigledno u vrijeme pandemije kovida 19. Iako je naš monitoring pokazao da su se tradicionalni mediji u Crnoj Gori dobro držali i nijesu prenosili dezinformacije, one su do građana dolazile drugim putevima. Tako je istraživanje GLOBSEC-a u kome je CDT učestvovao 2020. godine pokazalo da četiri od 10 ispitanika u Crnoj Gori (43 odsto) vjeruje da je kovid 19 laž, a sličan udio vjeruje u teoriju zavjere da su SAD namjerno stvorile virus (38 odsto). Nažalost, ovo nam se istraživanje vrlo brzo potvrdilo u praksi kroz niski obuhvat vakcinacije. Ovo nam govori da nije dovoljno da mediji samo ne prenose dezinformacije jer će ih građani pronaći drugdje, već da se moraju aktivno uključiti u pružanje provjerenih informacija građanima i dekonstrukciju laži i propagande. Zbog toga zagovaramo snažnije uključivanje tradicionalnih medija u borbu protiv dezinformacija, i tražimo osnivanje Fonda za suprotstavljanje dezinformacijama iz koga bi bilo podržano novinarstvo u javnom interesu”, zaključuje Kovačević.
Bonus video:
