(Povodom romana Erik-Emanuel Šmita “Drugi život Adolfa H.”)
Pošto se ličnosti iz prošlosti, pa i demoni istorije vraćaju u savremene živote dopirući tako na različite načine do individualne i kolektive svijesti, razumljivo je da su protagonisti istorije nerijetko predmet književnih djela.
Dragocjenost književnosti, i to ne samo istorijskih romana, u dešifrovanju istorije ne umanjuje primarni značaj istoriografije koja i sa moguće novim podacima potvrđuje izrečene sudove o istorijskim ličnostima, ili baš u svijetlu novih činjenica eventualno mjenja poglede o njima.
Književnost i istorigrafija nisu rivali, kao što to nisu psihologija individualna i socijalna, niti antropologija, geopolitika, etnologija i druge discipline koje ponekad zajedno omogućavaju stvaranje pouzdnijeg suda o epohama, događajima, ličnostima, narodima, društvu i sudbinama ljudi u različitim istorijskim i društvenim kontekstima.
Među više varijacija o značaju Balzakovog djela ide i ona rečenica: “Kada bi svijet nestao dovoljno bi bilo pronaći Balzakove romane da bi se on mogao objasniti”.
Smatra se da mnogi, pa i istoričari, u pokušaju cjelovitog objašnjenja Napoleonovog pohoda na Rusiju i francuskog poraza u tom ratu, stanje duha i misli Kutuzova i Napoleona, radije se opredjeljuju za čitanje Tolstojevog romana “Rat i mir” nego, recimo, proučavaje arhiva o Borodinskoj bici.
Čitanjem jednog drugog istorijskog romana Lava Tolstoja “Hadži Murat” razumjemo jedno davno prošlo vrijeme, ličnosti i događaje, ali isto djelo nam dragocjeno pomaže da razumijemo rat u Čečeniji koji se odvijao ne tako davno, krajem XX vijeka i početnom ovog vjeka, skoro 100 godina poslije Tolstojeve smrti.
Ovakvi domašaji literature se ostvaruju prije svega u kombinaciji dva momenta. Istorije koja se ponavlja u nekom obliku. I visoko intelektualnih i književnih domašaja pisca koji svojim djelima obuhvataju šire vremenske horizonte. Kada pisac zagledan u prošlost opisuje i neki budući trenutak.
Na neki način vremenska komponenta tako postaje sekundarna, u svakom slučaju relativna, pa je u pravu Marsel Prust, pisac slavnog “Traganja za izčezlim vremenom” kada o fragmentu vremena kao “vanvremenskog” fenomena piše: “sjećanje uvodi prošlost u sadašnjost, i upravo ukida tu veliku dimenziju Vremena, shodno kojoj se život ostvaruje”.
Zlatno doba Beča
U našoj temi o jednom Austijancu po imenu Adolf koji neće položiti prijemni ispit na Likovnoj akademiji u Beču sa svim mogućim posljedicama toga, trebalo bi prvo podsjetiti na taj blistavi grad i stanje duha u njemu početkom XX vijeka, posebno uoči Prvog svjetskog rata. Teško je Beč razumjeti bez briljantnih književnih djela tog vremena, na slučajno nazvanog “zlatno doba austijske književnosti”, preciznije, romana Roberta Muzila, Karla Klausa, Jozefa Rota, Huga fon Hofmanstala…
U njima se jasno prepoznaju i uzroci dolazećeg pada velike Austro-ugarske imperije. Pritom ogromna većina ne vidi taj ubrzani kraj, znajući tada za jednog drugog imperijalnog bolesnika, onog na Bosforu.
To je period Beča kada državna elita kasni u razumijevanju najmanje dvije opasnosti. Od latentnog njemačkog paternalizma nad Austrijom i od dominacije nad balkanskim prostorom koji je lako širio svoj virus haotične nestabilnosti, ne samo sebi, nego i svojim upraviteljima.
Ove opasnosti će, nakon pucnja u Sarajevu 1914. odvesti Austro-ugarsku carevinu u nekontrolisane rakcije, u svakom slučaju gubitničke, što će dovesti do teškog istorijskog poraza koji će se nešto kasnije kompletirati aneksijom Austrije od strane Njemačke.
Ali fascinantnost života u Beču uoči Prvog svjetskog rata, grada u stanju rastuće dekadencije kao uvoda u kraj jedne ogoromne moći, posebno kulturne, pa i postepeni zalazak neponovljive Mitteleurope, čija je dekadencija označena i visokim dometima umjetnosti, posebno knjižavnosti.
Uporedo s kulturom u Beču je postojao jaki pluralizam ideja, dakako i onih duboko suprostavljenih. Recimo konzervativnog monarhizma i revolucionanih ideja. Među ovim drugim, istina u reformskoj varijanti, u Beču toga doba djeluju teoretičar Oto Bauer i njegova austro-marksistička škola. Monarhistički Beč je sredina, s jedne strane jakih klerikalnih impulsa, tvrđava katolicizma, u tome trenutku moguće i jača od Vatikana, dok s druge strane to je ambijent nauke, između ostalog rodno mjesto moderne psihoanalize. Njen osnivač Sigmund Frojd je bio prinuđen da pred naletima nacizma napusti Beč.
U Beču se utemeljuje cionistički pokret, između ostalog i djelovanjem jednog od njegovih osnivača Teodora Hercla, novinara bečkog lista, jevreja mađarskog porijekla. Hercelova knjiga “Judenstaat” (“Država Jevreja”) u kojoj pokreće veliku i dramatičnu temu osnivanja jevrejske države, napisana je primarno političkim, ali donekle i literarno - teatarskim stilom. Pa i s elementima žuranlističkog feuilletons, u modi Mittleurope i Francuske toga doba. Radi se o djelu koje će ubrzo izazvati ogromeno interesovanje, ne samo političkih krugova. To je Hercla podstaklo na pisanje drugog dijela, takođe u političko - literalnoj formi “Altneuland” (“Stara zemlje nova”).
Paralelno u Beču se šire ideje antisemitizma, uvoda u nacizam. Među rodonačelnicima je i mladi Austrijnac Adolf Hitler. Njegovo omiljeno štivo je jedno drugo; “Sionski mudraci”, antisemitski pamflet, otrovna knjiga koja se širila velikom brzinom, najprije u Rusiji i Evropi, zatim u cijelom svijetu.
Upravo će se Adolfom Hitlerom, u mladosti ličnost umjetničkih ambicija u Beču, baviti francuski pisac Erik-Emanuel Šmit u romanu “Adolf H.”.
(Kraj u narednom broju ART-a)
Bonus video:
